Năm nào cũng vậy, cứ mỗi độ xuân về Nam Định lại tổ chức Lễ khai ấn Đền Trần vào đêm 4-3-2015 (tức 14 tháng Giêng Âm lịch). Đây là tục lệ cổ tại Tiên Miếu nhà Trần (Phủ Thiên Trường xưa) với ý nghĩa nhân văn là cầu mong cho quốc thái, dân an; thiên hạ thái bình, thịnh trị; động viên mọi người bước vào năm mới mạnh khỏe, lao động hăng say, học tập, công tác tốt. 

Và cũng là dịp để các tầng lớp nhân dân bày tỏ lòng thành kính, tri ân công đức của các bậc tiền nhân, ghi nhớ công lao to lớn của vương triều Trần ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông xâm lược ở thế kỷ 13. Tuy nhiên mục đích, ý nghĩa đúng đắn của ấn Đền Trần, không phải ai cũng hiểu mà vẫn còn một số lầm tưởng cho rằng xin ấn để cầu “thăng quan, tiến chức” - Vậy nên hiểu thế nào cho đúng?

Ngược dòng thời gian trở về với gốc tích của Lễ khai ấn thì đây là một tập tục có từ thế kỷ XIII của triều đại nhà Trần với mục đích tế lễ tiên tổ. Thời đó, Phủ Thiên Trường (Nam Định) Vua Trần mở tiệc chiêu đãi và phong chức cho những quan quân có công. Còn trong những năm kháng chiến chống Nguyên - Mông sau đó Lễ khai ấn bị gián đoạn, cho tới năm 1262 được Thượng Hoàng Trần Thánh Tông cho mở lại. 

Thiên Trường không phải là Kinh đô nước Việt nhưng gắn với việc khai ấn vì trong kháng chiến chống Nguyên - Mông, Thăng Long thực hiện “vườn không nhà trống”, rút lui chiến lược thì nơi đây là căn cứ địa dễ tiến thoái để tận dụng địa thế và huy động sức người, sức của cả một vùng Trấn Nam Sơn Hạ (Phủ Thiên Trường). Vậy nên danh sĩ Phạm Sư Mạnh mới gọi nơi đây là “Hùng thắng Đông kinh hộ ấn vàng”.

Trải qua bao thế kỷ, ấn cũ không còn. Năm 1822, Vua Minh Mạng qua Ninh Bình có ghé lại đây và cho khắc lại. Ấn cũ khắc là “Trần triều chi bảo”, ấn mới khắc là “Trần triều điển cố” để nhắc lại tích cũ. Dưới đó có thêm câu “Tích phúc vô cương”. Từ đó đến nay, Lễ khai ấn nhằm vào giờ Tý, ngày rằm tháng Giêng (từ 11 giờ đêm 14 đến 1 giờ sáng ngày 15 tháng Giêng) là một tập tục văn hóa mang tính nhân văn để nhà Vua tế lễ Trời, Đất, Tiên tổ thể hiện lòng thành kính biết ơn non sông, cha ông. Đây cũng là việc làm có ý nghĩa nhằm bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, tưởng nhớ công đức của các bậc tiền bối đã làm rạng danh quê hương đất nước, nhắc nhở động viên mọi người làm tốt công việc của mình trong năm mới. 

Hòm ấn được đặt trang trọng trên ban thờ, trong hòm có hai con dấu. Quả nhỏ trên mặt khắc hai chữ “Trần Miếu”, quả lớn có khắc những chữ: “Trần Triều Tự Điển, Tứ phúc vô cương” theo kiểu chữ triện. Đúng giờ tý (12 giờ đêm) buổi lễ bắt đầu một cụ cao niên nhất đứng ra thay mặt dân làng làm lễ. Tiếp đó người rước hòm ấn đi theo nhịp trống, chiêng cùng ánh đèn, nến, tiến sang đền Thiên Trường tiếp tục làm lễ, cuối cùng là tổ chức đóng dấu son đỏ trên các tờ giấy vàng chia phát cho những người tham gia dự buổi lễ, chia về treo tại nhà để cầu phúc, cầu may, tránh mọi hoạn nạn rủi ro trong năm.

Lễ khai ấn tại đền Cố Trạch và Thiên Trường hàng năm vẫn được dân làng Tức Mạc duy trì cho đến nay, song về hình thức nghi lễ có đơn giản hơn trước đây. Sau lễ khai ấn đầu năm tại đền Cố Trạch và Thiên Trường còn có Lễ hội lớn được mở vào dịp từ 15 - 20/8 âm lịch hàng năm. Cũng giống Lễ hội khác nó bao gồm các nghi lễ và sinh hoạt văn hóa dân gian từ xưa, nghi lễ ở đây diễn ra với các lễ rước từ các Đền Chùa xung quanh về làm lễ dâng hương và tế tự ở Đền Thiên Trường thờ 14 vị vua Trần và đền Cố Trạch thờ Trần Hưng Đạo. 

Các đám rước gồm có: cờ, bát kiệu, kiệu long đình, đội trống nhạc lễ cùng đông đủ các bô lão và dân các làng xung quanh tham dự. Khi đám rước về đến Đền thì nghi lễ được diễn ra. Trước đây, chỉ có Lễ chứ không có Hội, những năm gần đây do nhận thức được tầm quan trọng của các di tích, các đơn vị văn hóa kết hợp với các cấp các ngành chỉ đạo nghi lễ, gắn với sinh hoạt văn hóa tổ chức thành Lễ hội lớn: Lễ hội Đền Trần, Lễ hội Trần Hưng Đạo. 

Lễ dâng hương với nghi thức 14 cô gái đồng trinh đội 14 mâm hoa, sau khi làm lễ ở ngoài sân theo tiếng nhạc lễ đi thẳng vào trong đền dâng lên trước ngai thờ của 14 vị vua. Tiếp theo Lễ dâng hương và Lễ đại tế của các bô lão trong làng nhằm diễn tả lại những nghi thức của triều đình phong kiến xưa, đó là Lễ tế ở đền Thiên Trường, Lễ tế ở đền Cố Trạch. Sau phần lễ là phần hội với các sinh hoạt văn hóa khá phong phú và độc đáo như hội diễn võ của 3 thế hệ (ông, cha, con). Tại sân đền Thiên Trường còn diễn ra cuộc đấu vật, múa rồng, múa sư tử…hội chọi gà, ném vòng cổ chai, chơi đu, chơi cờ thẻ…

Đặc biệt, múa bài Bông một điệu múa mừng chiến thắng của quân dân thời Trần. Tương truyền do thái sư Trần Quang Khải sáng tác và dạy cho các ca vũ ở cung đình. Sau này dân làng Phường Bông (Mỹ Trung) vốn xưa là phường múa hát phục vụ cung đình, tập luyện các điệu múa này và trình diễn trong các dịp Lễ hội đền Trần. 

Ngoài Lễ hội lớn, tháng 8 âm lịch hàng năm đúng vào ngày kỵ Trần Hưng Đạo tại đền Cố Trạch còn có những ngày kỵ giỗ khác như ngày giỗ của thân Phụ Vương Mẫu, các con, các lão tướng Trần Hưng Đạo. Tất cả các nghi lễ tại di tích đền Trần từ lâu đã lưu giữ được các phong tục cổ truyền của dân tộc, phần nào tái hiện được một thời kỳ lịch sử hào hùng của dân tộc, nội dung được thể hiện sống động và sâu sắc, hun đúc thêm tinh thần yêu nước, ý chí bất khuất chống ngoại xâm, đạo lý uống nước nhớ nguồn của mỗi người Việt Nam.

Năm nay, Lễ Khai ấn đền Trần cũng được thực hiện theo nghi thức truyền thống đó là Lễ dâng hương và rước kiệu ấn từ đền Cố Trạch thờ Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn sang đền Thiên Trường nơi đặt bài vị của 14 vị vua Trần và đặt ấn trước lư hương bàn thờ Trung Thiên tại nội cung. Tham gia nghi lễ này có hơn 200 người, đại diện Hội Người cao tuổi, Mặt trận Tổ quốc và nhân dân phường Lộc Vượng. 

Sau khi nhà đền dâng sớ Khai ấn, 14 cụ cao niên phường Lộc Vượng và đại diện một số ban, ngành được mời vào nội cung chứng kiến nghi lễ và đóng dấu khai ấn 10 cánh ấn bằng giấy màu vàng. Thủ từ Đền Trần sẽ chịu trách nhiệm cất giữ những lá ấn này để dâng lên các đình, chùa thuộc phường Lộc Vượng (đền Thiên Trường, đền Cố Trạch, đền Trùng Hoa, chùa Tháp, Văn chỉ Hiền Đàn, đình Tức Mạc, đình Kênh, đình Bái, đình Vĩnh Trường) và lưu tại hòm đựng ấn nhà đền. 

Điều dễ dàng nhận thấy Lễ Khai ấn Đền Trần xuân 2015 cũng là năm thứ 4 đền Trần Nam Định tiếp tục thực hiện đề án Khôi phục lễ hội đền Trần và đã đạt được những kết quả khả quan. Sau khi phục dựng thành công lễ Rước nước, Tế cá năm 2014, Lễ Khai ấn năm nay tiếp tục phục dựng thêm nghi lễ Rước kiệu Ngọc Lộ đã mai một khá lâu - Đây là nghi lễ rước kiệu đặt bát hương thờ Phật Hoàng Trần Nhân Tông từ chùa Phổ Minh sang đền Thiên Trường. 

Như vậy, hầu hết các nghi lễ truyền thống tại Lễ hội Đền Trần đã được phục dựng. Ngoài ra, từ 5/3 đến hết ngày 10/3 (tức là từ ngày 15 đến 20 tháng Giêng), nhiều hoạt động văn hóa truyền thống như: Múa lân, hát chèo, hát chầu văn, biểu diễn võ thuật, thi đấu cờ người…được tổ chức trong các ngày diễn ra Lễ hội.

Đặc biệt, Lễ Khai ấn năm nay đã có phần trật tự hơn, hiện tượng đổi tiền lẻ, bán hàng rong và chèo kéo du khách không còn. Bà Cao Thị Tính, Phó Chủ tịch UBND thành phố Nam Định, Trưởng ban tổ chức Lễ hội cho biết: Địa phương đã huy động hơn 2.000 cán bộ, chiến sĩ công an và các lực lượng tham gia gìn giữ an ninh, trật tự trong lễ hội. Ban tổ chức Lễ hội đền Trần đã quyết định phát ấn cho người dân từ 6h sáng ngày 15 tháng Giêng, sớm hơn so với các năm trước. Triển khai thêm các địa điểm phát ấn nhằm đáp ứng đủ nhu cầu của nhân dân và du khách với số lượng không giới hạn. 

Có thể nói Chính quyền, Ban tổ chức, Ban quản lý đền Trần Nam Định đã làm tốt công tác tuyên truyền, quán triệt mục đích, ý nghĩa của Lễ Khai ấn đầu xuân nên việc tổ chức Lễ hội năm nay đạt được kết quả tốt, những hình ảnh phản cảm, tiêu cực được đẩy lùi, các hiện tượng “phe ấn, bán ấn giả” trong và ngoài Đền không dám ngang nhiên mồi chài, lôi kéo...Tất cả những gì đẹp đẽ của văn hóa Lễ hội Khai ấn Đền Trần đã trở về đúng với nghĩa của nó.

Tiến Văn