Quyền tham gia biểu quyết khi Nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân là một trong những quyền chính trị cơ bản của công dân Việt Nam được ghi nhận ngay từ Hiến pháp 1946 nhưng phải đến Hiến pháp 2013, vấn đề này mới được quy định rõ hơn. 

Theo đó, “Công dân đủ 18 tuổi trở lên có quyền biểu quyết khi Nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân” (Điều 29); Quốc hội có nhiệm vụ và quyền hạn: “Quyết định trưng cầu ý dân” (Điều 70); Ủy ban thường vụ Quốc hội có nhiệm vụ và quyền hạn: “tổ chức trưng cầu ý dân theo quyết định của Quốc hội” (Điều 74); “Hiến pháp được thông qua khi có ít nhất 2/3 tổng số đại biểu Quốc hội quyết định tán thành. Việc tổ chức trưng cầu ý dân về Hiến pháp do Quốc hội quyết định” (Điều 120).

Tuy nhiên, trên thực tế công dân Việt Nam chưa có điều kiện sử dụng quyền này do chưa có những quy định cụ thể về nguyên tắc, đối tượng, nội dung, thủ tục tiến hành, đánh giá kết quả và giá trị của kết quả trưng cầu ý dân. Trong kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa XIII phiên họp ngày 22/10 vừa qua, các đại biểu cũng đã thẳng thắn đề nghị Quốc hội cần nhanh chóng, gấp rút xây dựng, hoàn thiện, khái quát các quy định trưng cầu dân ý thành Luật trưng cầu dân ý để đảm bảo quyền lợi công dân.

Bàn về các quy định trưng cầu dân ý hiện hành, các chuyên gia của Hội Luật gia Việt Nam đưa ra một số điểm hạn chế như sau:

- Pháp luật hiện hành mới chỉ dừng lại ở việc quy định hết sức chung chung, mang tính hình thức về vấn đề trưng cầu dân ý trong bản Hiến pháp. Nếu như trong Hiến pháp 1946 quy định rõ những vấn đề phải được đưa ra toàn dân phúc quyết bao gồm những vấn đề liên quan đến vận mệnh quốc gia và sửa đổi Hiến pháp, thì những bản Hiến pháp sau này đã không đề cập tới những quy định này. Nhà nước ra quy định về trưng cầu dân ý, tuy nhiên lại không nếu rõ vấn đề nào sẽ được đưa ra trưng cầu dân ý. Vậy có thể hiểu là tất cả các vấn đề phát sinh trong đời sống xã hội đều có thể trở thành đối tượng đưa ra trưng cầu dân ý hay không? 

- Thẩm quyền ra quyết định trưng cầu dân ý không được quy định rõ trong pháp luật hiện hành. Pháp luật hiện hành chỉ quy định Quốc hội là cơ quan duy nhất có thẩm quyền quyết định việc trưng cầu dân ý. Nhưng Quốc hội chỉ có thể xem xét quyết định tổ chức các cuộc trưng cầu dân ý với quy mô lớn, có ý nghĩa quan trọng với quốc gia; còn những cuộc trưng cầu dân ý quy mô nhỏ ở địa phương nhất là những cuộc trưng cầu dân ý ở cấp đơn vị hành chính cơ sở thì Quốc hội không thể xem xét hết được. Trong khi đó, trong thực tiễn đời sống xã hội thì nhu cầu tổ chức các cuộc trưng cầu dân ý ở quy mô nhỏ bao giờ cũng nhiều hơn nhu cầu tổ chức các cuộc trưng cầu dân ý trên quy mô lớn. Việc quy định về thẩm quyền quyết định tổ chức trưng cầu dân ý của pháp luật hiện hành sẽ gây khó khăn cho việc tiến hành các cuộc trưng cầu ý dân ở địa phương, nhất là các cuộc trưng cầu ý dân ở cấp đơn vị hành chính cơ sở. 

- Vấn đề sáng kiến trưng cầu dân ý cũng là một vấn đề mà pháp luật hiện hành của chúng ta còn thiết xót. Để tiến hành được một cuộc trưng cầu dân ý thì trước tiên phải có sáng kiến trưng cầu dân ý, đó là cơ sở để hình thành một cuộc trưng cầu dân ý trong tương lai. Việc không có các quy định cụ thể hướng dẫn việc ai và với điều kiện như thế nào có quyền trình Quốc hội xem xét để quyết định tổ chức trưng cầu dân ý, mô hình chung giống với việc không có người lên cò súng vậy làm sao có thể nổ súng?

- Mặc dù trong Hiến pháp và Luật Tổ chức Quốc hội đã giao cho Uỷ ban thường vụ Quốc hội quy định cụ thể việc phát hành phiếu trưng cầu, thể thức bỏ phiếu và kiểm phiếu; tổ chức việc bỏ phiếu, tổng hợp, công bố kết quả của cuộc trưng cầu và báo cáo với Quốc hội tại kì họp gần nhất. Tuy nhiên, trên thực tế do Uỷ ban thường vụ Quốc hội chưa quy định cụ thể vấn đề này nên nếu có tổ chức trưng cầu ý dân thì cũng không biết phải tổ chức theo trình tự, thủ tục nào, việc xác định kết quả trưng cầu dân ý như thế nào thì kết quả trưng cầu ý dân được coi là hợp lệ và có hiệu lực... Bên cạnh đó, vấn đề giá trị pháp lý của kết của trưng cầu dân ý cũng như các quy định về giải quyết khiếu nại, tố cáo và khiếu kiện liên quan đến trưng cầu dân ý cũng đang bị bỏ ngỏ.

Như vậy, việc nhanh chóng và gấp rút ban hành Luật Trưng cầu dân ý sẽ tạo thêm những cơ sở pháp lý mới để thực hiện hoá chế định dân chủ trực tiếp, là một trong những công cụ để tiếp tục mở rộng dân chủ, tăng cường củng cố khối đại đoàn kết dân tộc, tạo nên sự đồng thuận xã hội cần thiết cho quá trình phát triển của đất nước.

Đinh Nhã Phương