Bảo tàng Nghệ An đặt trên nền đất nội thành cổ Nghệ An, nằm cạnh Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh. Địa chỉ tại số 07 đường Đào Tấn, thành phố Vinh. Bảo tàng là nơi giới thiệu con người, lịch sử, văn hoá, các hoạt động liên tục và tiêu biểu nhân dân Nghệ An từ xưa đến nay. Bảo tàng lưu giữ nhiều hiện vật được khai quật trên đất Nghệ An như Di chỉ khảo cổ Làng Vạc, Di chỉ văn hoá Quỳnh Văn.

Bảo tàng đã đã tổng hợp nhiều cổ vật nêu lên khá chi tiết về quá trình hình thành và phát triển của cư dân Nghệ An trong suốt thời kỳ lịch sử từ người Việt cổ còn lưu lại dấu vết ở hang Thẩm Ồm, huyện Quỳ Châu, cách ngày nay hàng chục vạn năm, đến cư dân thời văn hoá Sơn Vi và Hoà Bình (từ 2 vạn năm đến 9 ngàn năm trước) và liên tục cho đến ngày nay. Từng chặng đường lịch sử của Nghệ An, cổ vật tại Bảo tàng Nghệ An, nếu được thăm quan và xem các cổ vật du khách như được đi gần khắp 19 huyện, thị và sống lại lịch sử hàng chục vạn năm của Nghệ An. Một công trình văn hóa vô cùng ý nghĩa lưu giữ và trưng bày, giới thiệu về lịch sử, văn hóa và con người Nghệ An, vậy mà vẫn chưa một lần mở cửa đón du khách vào tham quan?

Bảo tàng Nghệ An hiện đang lưu giữ hơn 25.000 đơn vị hiện vật, trong đó có nhiều cổ vật thuộc loại quý hiếm như trống đồng, dao, tư liệu sản xuất bằng đồng được khai quật ở di chỉ khảo cổ vật Làng Vạc (Nghĩa Đàn, Nghệ An). Đây được di chỉ khảo cổ vật với những hiện vật được xác định là thuộc nền văn hóa Đông Sơn với hàng nghìn năm lịch sử. Bên cạnh đó, một khối lượng lớn các tiêu bản động, thực vật thể hiện dự đa dạng về tự nhiên của Nghệ An. Điều đáng nói là phần lớn cổ vật, hiện vật nói trên hiện đang được lưu kho mà không được trưng bày, bảo quản đúng quy định. Ngay ở góc sân của bảo tàng, một khẩu súng thần công nằm “trơ gan cùng tuế nguyệt”. Đây là một trong hai khẩu súng thần công được một ngư dân phát hiện dưới sông Lam đoạn gần khu vực cầu Bến Thuỷ, TP.Vinh vào ngày 19/8/2012. Lúc ấy, hai khẩu súng được giám định có niên đại hàng trăm năm, có giá hàng tỷ đồng. Trống đồng Đông Sơn - một trong những trống đồng lớn nhất Việt Nam được sưu tầm ở huyện Quỳ Hợp cũng chịu chung số phận. Hàng nghìn hiện vật bằng đồng khác như dao găm, tượng đồng cũng bị ô xi hóa, hư hỏng.

Dẫn chúng tôi đi xem các kho lưu giữ hiện vật, chị Nguyễn Thị Mai - Trưởng phòng nghiên cứu, kiểm kê, bảo quản (Bảo tàng Nghệ An) không dưới một lần thốt lên: “Cứ như thế này thì các cổ vật, hiện vật hư hỏng mất. Theo quy định các hiện vật này phải bảo quản trong tủ kính, trưng bày trong phòng có điều hòa, phải được trang bị máy hút ẩm nhưng ở đây đến những thiết bị bảo quản tối thiểu ấy cũng không đủ”.

Phòng kho cất giữ hơn 20 trống đồng từ nền văn hóa Đông Sơn đến những trống đồng được phát hiện sau này nóng bức bởi chỉ có duy nhất một chiếc máy hút ẩm. Chiếc máy này có lẽ không thể thực hiện hết nhiệm vụ của mình, các cán bộ Bảo tàng phải sử dụng các túi hút ẩm đặt giữa các hiện vật. Những chiếc trống đồng có niên đại đến 2.500 năm nhưng chỉ được đặt trên các kệ gỗ, san sát nhau.

“Những hiện vật này đã nằm trong lòng đất đến hàng nghìn năm nên khi đào lên đã vỡ, bong tróc, gỉ sét. Cùng với việc thiếu các thiết bị bảo quản nên bị oxy hóa. Những hiện vật này nếu hư hỏng thì sẽ không bao giờ có lại hoặc chỉ để cất kho như thế này thì giá trị của nó cũng sẽ bị giảm đi rất nhiều”, chị Mai cho biết tiếp.

Ở một kho khác, những viên gạch nung có tuổi đời từ vài trăm đến cả nghìn năm xếp dài trên kệ. Những chiếc muôi đồng, dao găm với nhiều họa tiết chạm khắc tinh xảo từ nền văn hóa Đông Sơn cũng chịu chung số phận. Đáng lo ngại hơn là hàng trăm tiêu bản động, thực vật quý hiếm thể hiện sự đa dạng của thiên nhiên xứ Nghệ cũng chỉ được chất đống trên các kệ tủ. Sự khắc nghiệt của thời tiết cộng với thiếu điều kiện bảo quản tối thiểu khiến những hiện vật này đang đứng trước nguy cơ bị hư hỏng, xóa sổ dần.

Ở một kho khác, hàng chục hiện vật về nghề dệt của đồng bào dân tộc Thổ ở miền Tây Nghệ An được cán bộ bảo tàng sưu tập về cách đây 30 năm nhưng cũng chỉ có thể chất đống vào một góc. Đặc biệt những bức tranh thêu có giá trị lớn về nghệ thuật, thể hiện lịch sử của nghề thêu Nghệ An cũng chỉ được lưu kho, xếp đống. Nhiều bức tranh đã bị bợt màu, rách hay mục nát…

Thời gian qua, vẫn là điệp khúc “thiếu kinh phí” nên dự án đầu tư xây dựng công trình trưng bày nội, ngoại thất của Bảo tàng Nghệ An thi công với tốc độ “rùa bò”. Trong khi đó, phần xây dựng cơ bản đã hoàn thành 10 năm nay chưa phát huy hiệu quả thì lại đang xuống cấp. Nghịch lý này khiến hơn 20 nghìn hiện vật quý lưu giữ tại bảo tàng lớn nhất tỉnh ở trong tình trạng hư hỏng. Thoạt nhìn Bảo tàng Nghệ An là một tòa nhà bề thế nhưng thực chất mọi hoạt động của cán bộ, nhân viên chỉ diễn ra ở vài phòng phía sau và dãy nhà cũ. “Nhà xây xong chục năm rồi nhưng chúng tôi chưa chính thức được bàn giao để sử dụng”, ông Nguyễn Đức Kiếm cho hay.

Dự án xây dựng Bảo tàng Nghệ An gồm có 2 nội dung: Dự án xây dựng cơ bản nhà trưng bày có giá trị 11 tỷ, làm xong 2005 và Dự án trưng bày nội, ngoại thất Bảo tàng Nghệ An (mua sắm trang thiết bị bày biện). Riêng dự án trưng bày nội ngoại thất bảo tàng được phê duyệt vào ngày 18/6/2010 với tổng kinh phí 44 tỷ 200 triệu, thời gian thực hiện 3 năm, chủ đầu tư là Bảo tàng Nghệ An. Cụ thể, phần nội thất sẽ có phòng khánh tiết gồm hệ thống trưng bày, sản phẩm mỹ thuật. Đặc biệt, việc bố trí hiện vật sẽ thực hiện theo các nội dung chính: Nghệ An thiên nhiên và con người; Nghệ An từ thời tiền sử đến buổi đầu dựng nước; Nghệ An trong sự nghiệp đấu tranh bảo vệ độc lập dân tộc, thống nhất Tổ quốc… Phần ngoại thất cũng được xây dựng khá công phu, chi tiết. Đó là khu trưng bày các biểu tượng văn hoá dân tộc tiêu biểu như: Đình làng người Kinh, nhà sàn dân tộc Thái, nhà ở của người Mông… Năm 2011 và nửa năm 2013, dự án này đã hoàn thành một số hạng mục như nhà 3 tầng, hệ thống xắc xi trưng bày, xây dựng nhà dịch vụ, sưu tầm một số tài liệu hiện vật, đặc biệt là tài liệu thể hiện sự đa dạng sinh vật học với kinh phí được giải ngân 11,5 tỷ đồng.

Từ tháng 6/2013, dự án này được chuyển cho Ban quản lý công trình dự án thuộc Sở Văn hóa, Thể thao & Du lịch. Từ thời điểm đó đến nay dự án chỉ triển khai được một số hạng mục nhỏ không đáng kể. Do chưa hoàn thành, bàn giao sử dụng nhưng lại không được tiếp tục triển khai khiến nhiều hạng mục thuộc dự án xây dựng cơ bản nhà trưng bày bắt đầu xuống cấp, hư hỏng. Tường vữa bong tróc, nền nhà bị “đội” lên, cửa kính bị vỡ.

“Dự án chậm hoàn thành đã gây ra lãng phí kép cực kỳ lớn. Thứ nhất, những hiện vật quý đã không được trưng bày, giới thiệu đến công chúng mà chỉ được cất kho như những thứ đồ cũ. Trong khi đó, hàng chục tỷ đồng đã được giải ngân cho 2 dự án lại không phát huy được hiệu quả, các công trình chưa được đưa vào sử dụng đã hư hỏng. Chúng tôi đã kêu nhiều rồi nhưng chưa có sự thay đổi”, ông Nguyễn Đức Kiếm cho biết thêm. Trong khi dự án trên “rùa bò” thì công trình xây dựng cơ bản của nhà trưng bày với kinh phí 11 tỷ đồng đã hoàn thành từ năm 2005 đến nay lại đang có vấn đề. Cứ xem công trình này là phần vỏ thì khi mà phần lõi là dự án xây dựng nội, ngoại thất chưa xong thì Bảo tàng Nghệ An chẳng thể hoat động được khiến bảo tàng luôn ở trong tình trạng cửa đóng then cài. Hơn nữa, qua thời gian phần vỏ trên cũng đang bị xuống cấp như mối ăn từ móng, tường bong tróc, hệ thống các cửa kính bị bể... Ngoài ra, do việc thiết kế xây dựng hệ thống phần mái của dự án phần vỏ này không hợp lý nên gặp mưa lớn, nước đã tràn vào phía trong nhà. Năm 2012, tỉnh Nghệ An phải cấp thêm 1,6 tỷ đồng để sửa lại.

Giải thích về hiện trạng này, ông Kiếm cho rằng, thực tế bảo tàng đang chỉ là cái kho thuần tuý chứ không phải là nơi bảo quản các hiện vật theo phương pháp khoa học hiện đại… Hàng chục năm nay các hiện vật trên đều đang ở trong tình trạng “không mặc quần áo”. “Việc sưu tầm được các hiện vật đã khó nhưng giữ, bảo vệ được chúng lại càng khó hơn. Hàng năm tỉnh cũng đã cấp kinh phí để bảo quản nhưng mục đích cũng chỉ “chữa cháy” là chính”, ông Kiếm chia sẻ.

Bên cạnh việc những hiện vật, cổ vật được sưu tầm qua các năm không đủ trang thiết bị bảo quản tối thiểu, trong khi căn nhà đồ sộ hơn chục tỉ đồng chưa được bàn giao sử dụng thì cán bộ, nhân viên Bảo tàng Nghệ An phải mất ăn, mất ngủ bảo vệ các cổ vật có giá trị lên đến hàng trăm, hàng tỷ đồng khỏi nạn trộm cắp. “Trước mắt thì chúng tôi chỉ có thể tăng cường thêm lực lượng bảo vệ để tuần tra, canh gác thôi”, ông Kiếm nói.

Chúng tôi cho rằng, về lâu dài thì phải bảo quản đúng tiêu chí và đây là điều hết sức cần thiết đối với các hiện vật. Nếu như dự án làm nhanh được thì khả năng bảo quản sẽ tốt hơn, đưa di sản văn hoá đến được với công chúng nhiều hơn. Đến thời điểm này mà bảo tàng vẫn đóng cửa, đó là sự chậm trễ của ngành văn hóa.

Vũ Thái Quảng